Қазақ халқының салт-дәстүрлері

Ескілікте қазақтар жыл қайыру мен жас санын мүшелдеп есептеген. Мүшел түрлі жануардың аты берілген 12 жылдан тұрған. Олар: Тышқан, Сиыр, Барыс, Қоян, Ұлу, Жылан, Жылқы, Қой, Маймыл, Тауық, Ит және Қабан. Мүшелдің тарихы тіпті тереңде жатыр. Бұл бағзы заманғы көшпенділердің өздерінің басты күнкөріс көзі – малшылықтың қыр-сырына барынша бейімдеп дүниеге келтірген көне күнтізбесі.

Бір мүшел Есекқырған шоқжұлдызының Күнді толық айналып шыққанына сай келіп жатса, бес мүшел 60 жылға – адам баласының орташа ғұмырына тең. Көшпенділер жыл қайыруды осы санаққа негіздеп, есепшілер келер жылдың ыстық-суығын, ерте-кеші мен жайлы-жайсыздығын мүшел арқылы біліп-болжап отырған. Мүшелдің тағы бір кереметі – ол адам ғұмырын әрбір елеулі кезеңге бөліп жіктеуі.

Бірінші мүшел – балалық, екінші – бозбалалық, үшінші – жігіттік, төртінші – кісілік, бесінші – кемелдену, алтыншы – қарттық дәуірге сәйкес болып келеді. Жас санағанда 13, 25, 37, 49, 61, 73, 85 жас мүшелге жатады. Бұрын әлдекімнің жасын сұраса ол, мысалы, «бес мүшелден үш астым» деп жауап қатқан. Онысы 64-ке келдім дегені.

Қазақ ұғымында әр мүшел адам өміріне қауіпті жыл саналып, мүшел жасы келгендер жақсы, жаңалау киімін өзінен жасы кішіге сыйлап, садақа беру, құдайыға мал шалу арқылы жаратушыдан саулық тілеп отырған.

Қазақта «Балалы үй – базар, баласыз үй – мазар» деген мәтел бар. Бұл сөздің астарында терең мағына жатыр.

Мұндай қиын жағдайға душар болған, әлдебір себептермен ұрпақсыз қалған отбасыға бала беруді қазақтар өздеріне сауап көрген. Ондайда, көбінесе жақын бауырлары, я жақын туыстары бір баласын, кейбірде одан да көп өз перзенттерін баласыз адамдардың қойнына салатын болған. Ал асырап алушылар тиісті жөн-жораларын жасаған. Мысалы, тілеп алған әйел жаңа туған нәрестені шаранасымен өз етегіне салып алып отырған. Ежелгі салт бойынша, асыраушы адам балаға ат қойып, оң қолына асық жілік ұстататын болған.

Асық жілік ұстаған бала бұдан кейін сол үйдің баласы болып есептелген. Кейде, сөзден сөз шығып, баланың өз әке-шешесі оған таласып қалса, асыраушы адам: «Оң қолына асық жілік ұстатқанмын!» деп басу айтқан. Бұл үлкен дәлел, куәлік есебінде жүрген.

Осылайша перзент сүйген үйдің әйелі бұдан кейін балалы бола қалса, онда асырап алған баласын мұнан былай «майқұйрық» деп әлпештеп, оны бұрынғыдан да бетер жақсы көретін болған. Алайда басқа отбасыға берілген бала қайтыс болса, оның туған әке-шешесінің аты айтылып, жаназасы шығарылған.

Қонаққа келген қызды төмен отырғызбай, төрге шығарған. Қыз баланың шашын кішкентайында жеті немесе тоғыз жіңішке бұрымға өрсе, ол бойжеткен соң бір бұрыммен ғана жүрген. Қыздар басына ақ пен қарадан басқа кез келген ашық түсті, көбінесе қызыл матадан жасалған орамал тартатын болған. Қыз бала тоғызға толғанда, кейде одан да ертерек, анасы құлақ тесу ғұрпын өткізген.

Оны жасау үшін мол дастарқан жайып, жеңгелері мен көрші әйелдерді кішігірім тойға шақырған. Қонақтар сый-сияпатын өздерімен ала келіп, құлағы тесілген қызға ізгі тілектерін айтып, жақын туыстарының бірі оған күміс сырға сыйлаған. Құлақты тесерде уқалап, жанын кетіріп, қыздырылған жуан инемен немесе кәдімгі тарымен тескен. Ол үшін тарының екі дәнін құлақтың екі жағынан бірінің тұсына бірін дәл келтіріп, қысқан.

Тесікке қызыл иттің жүнінен есілген жіпті өткізіп, байлап қоятын болған. Олай етсе «құлақ іспейді, жара түспейді» деп сенген. Қазақтар қыз баланың құлағын тесуді – ұл баланың сүндеттеуімен бірдей көріп, соған теңеген.

Құдаларды күтетін үйдің табалдырығының артынан шұңқыр қазып, үстін киізбен көмкеріп қоятын болған. Кірген құда жалпасынан түсіп, қалғандары абдырып қалғанда іште тығылған әйелдер оларды бассалып, беттеріне күйе, қамыр, балшық жаққан.

Сосын, құмарлары қанғанша күлісіп, олардың үсті-басын тазалап, дастарқан басына жайғастырып, өздері төрт-бесеуден қоршай отырып, жұмбақ жасырып, бастаған өлеңдерін жалғастыруын немесе күлдіргі әңгіме айтып берулерін талап еткен. Егер құда жауабын кешіктірсе не жаңылып қалса, сөзге келместен далаға сүйреп шығарып, суға малшындырған немесе аяғынан байлап шаңыраққа асып қойып әбден қинайтын болған.

Ерегіске жақын құда болса, оның тіпті де соры қайнағаны. Ондай құдаға сәукеле кигізіп, не жаулық таңып, екі қолын артына байлап өгізге теріс мінгізген. Сосын әйелше киінген, сақалы желпілдеген еркектің тулаған өгіздің үстінен құлағанын көріп, ішек-сілесі қатқанша күліскен. Осы секілді көптеген мазақтардан кейін әйелдер біршама мейірімділік көрсетіп, шаңырақтан өрік-мейіз, ірімшік, тоқаш толған көнек түсірген.

Құдалар оларды алып, орнына ақша салып қайтарған.

Қазақтардың салты бойынша қалыңдықтың жасауына міндетті түрде киіз үй кірген. Оны ақ отау деп атаған. Ақ отауды күйеу жігіт ұзату тойына келгенінде ауылдың бала тапқан әйелдері жиналып, олардың арасындағы ең сыйлысы, көп құрсақ көтергені шаңырақ тіреген бақанды ұстап, жұмылып тіккен.

Киіз үйдің сүйектерін құрап болғаннан кейін, оны күйеу жігіттің әке-шешесі беріп жіберген киіздермен қаптап, түндік-туырлықтарын жапқан. Сосын қалыңдықтың жасауына дайындаған кілем-текеметтерді төсеп, алаша-тұскиіздерді іліп, жастық-көпшектерін жайып, ақ отаудың іші-сыртын оюлап өрнектеген, таңғыш, басқұр, белбау, шашты баулармен сәндеген.

Кереует, кебеже-сандықтарын кіргізіп орын-орнына қойып, күйеу жігітті шақырып көрсетіп, жаңа отауға көрімдік, кереге көтерер, шаңырақ көтерер, уық шаншар, туырлық жабар, түндік жабар, үзік жабар, бау-шу байлар кәделерін алған. Бұлардан бөлек шаңырақ тіреген әйелге бақан ұстар кәдесі бұйырып, үйді тігуге қатысқан әйелдер өздеріне отау жабар кәдесі ретінде сойылатын мал алып, сәндеген келіншек-кепшіктер ірге тебер кәдесін иемденген.

Ақ отауды қалыңдықтың әке-шешесінің үйінің артына тігетін болған. Үй дайын болған соң, екі келіншек күйеу жігітке қалыңдығына баруын өтініп, күйеу шақыру кәдесін алған.

Толғағы келген әйел арқанға, бауға немесе көгенге асылып тұрып босанған. Мал байлайтын көгенді, бұршақтарын ағызып киіз үйдің оң жак қанатынан, бала оңынан келсін деген ырыммен керегеге керіп байлап қоятын болған.

Бұл ғұрып көгеннің қасиетіне сүйеніп, жанұяда балалардың көп болуын тілеуден туындаған. Босанар кезі жақындап, толғағы жиілеген әйелдің қиналмай тез босануы үшін жарысқазан деп аталатын ғұрып атқарылған. Тез арада қой сойылып, оның етінен жылдам пісетін тағамның бір түрі қуырдақты әзірлеген.

Тамақ істеуге кіріскен әйел қара пышақты қара қазанға жонып-жонып жіберіп: «Қара қазан бұрын пісе ме, қара қатын бұрын туа ма?», – деп,шықырлаған темір дауысын шығара тусіп, шыжылдата-пыжылдата тамақты қуыруға кірісетін болған. Бұл қара қазанмен береке молшылық кірсін, ер қаруы саналатын пышақ арқылы ұл тусын, қатты шықырлап шыққан темір дауысымен және тез пісетін тамақпен бірге әйел тез әрі жеңіл босансын деген ырымдардан туындыған. Нәресте дүниеге келген соң, жиналғандардың бәрі міндетті түрде жарысқазанда дайылдалған еттен дәм татуға тиіс болған.

Баланың тезірек мойны қатып, басын ұстауы үшін қойдың мойын омырқасын қырқынан шыққанша ең жоғары жерге іліп қойған. Ұлдың кіндігін аттың жалына байласа, қыздың кіндігін сандықтың түбіне салып сақтаған.

Қазақтар 40 санын бағзы заманнан киелі санаған. Бала анасының құрсағында 40 күн сайын өзгеріп тұрады деп ұғып, сәби дүниеге келгеннен кейінгі 40 күнді өте маңызды деп сенген.

Осы қырық күнді қатерлі санап, сәбиді өзге көзден сақтап, сырт адамға көрсетпеген. Ал қырқынан шығарарда баланың отбасы дастарқан жайып, көршілес, ағайын-туыс әйелдерді қонаққа шақырған. Әрбір келген әйел өзінің балаға деген ізгі тілектерін білдіріп, қырық құмалақ тас, күміс ақша, жүзік, сақина-сырға салынған тегенеге қырық қасық су құйған.

Ең сыйлы ағайын әйел: «Отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам қатсын!», – деп, сәбиді шомылдырып, қарын шашы мен тырнағын алған. Қарын шашты шүберекке түйіп, баланың киімінің иығына қадап немесе сандық ішіне салып сақтап қойып, ал тырнақтарды ықтияттап жинап, көзден таса бір жерге апарып көміп тастаған.

Нәресте шомылдырған суды келіншектердің бірі баланың бай болуын ырымдап мал қораға, төрге шашқан. Тегене түбіндегі асыл заттарды көмектескен әйелдер өзара бөлісіп алған.

Қазақ дәстүрінде жаңа түскен келін күйеуінің туыстарының есімін еш уақытта атамаған. Мұны ат тергеу деген.

Келін күйеуінен жасы үлкендерді «үлкен ата», «кіші ата», «үлкен апа», «кіші апа», «үлкен аға», «жақсы аға», «ағакем» десе, қайын інілерін «сал жігіт», «мырза жігіт», «байжігіт», «ортаншым», «кенжетай», қайын сіңлілерін «еркежан», «молдақыз», «шырайлым», «кекілдім», ал ұзатылған қыздарды «апа» деп, не олардың күйеулерінің аттарымен «бәлендегі қыз, түгендегі қыз» деп атай бастаған.

Мұнымен бірге ол күйеуінің немере, шөбере туыстарының да, олардың әйелдеріне шейін есімдерін атамай, тек өзі келін боп түскен соң барып туғандардың аттарын аузына алатын болған. Ауылда тұрып жатқан, күйеуімен рулас болып келетін кісілердің де есімін атамай, оларға балама ат қоюға тырысқан. Мәселен, Қасқырбайды – Бөрібай, Айтуғанды – Түнжарық, Мәмбетті – Сәмбет, Семізханды – Жуанхан деп атаған.

Кейбір келіндердің ат тергеу салтын ұстанғаны соншалық – төңіректегі жер, су, мал, зат атауларын да аузына алмай, тұспалдап айтатын болған. Мысалы, Сұлутөбе деген жерді – Әдемітөбе, Самысуды – Шикісу, бүркітті – қыран, қойды – маңырақ деген секілді атаған.

Кейбірде, баланың дүниеге келуі төрт түлік малдың төлдеуімен тұспа-тұс келген жағдайда, жаңа туған құлынды немесе ботаны дүниеге келген сәбидің бәсіресі деп атап, соның еншісіне берген.

Қазақтардың көнеден келе жатқан нанымы бойынша, баланың болашағы оның бәсіресімен тығыз байланысты болады деп сенген. Сондықтан, бәсірені бала ержетіп өзі ат жалын тартқанша ешкім мінбеген, жекпеген, соймаған және сатпаған. Қайта баламен бірге бұла етіп өсіріп, ерекше көңіл бөліп бағып-қаққан.

Бала өзінің бәсіресін есі кіре бастаған шағынан күтіп, баптап, бірге есейсе, кішкентайынан мал қадірін біліп, шаруаға икемділік танытады деп осыған ерекше мән берген. Баланың бәсіресі құлыннан тай, тайдан құнан, одан дөнен, сосын бесті дәрежесіне келгенде иесін соған ашамайлап отырғызатын болған.

Бәсіре сыйлау ғұрпы әдетте тек ұл балаларды тәрбиелеуге қатысты іске асырылғанымен, кейбір отбасыларда қыз балаларға да жасалынып отырғаны жөнінде деректер сақталған.

Қазақ үшін бақытсыздықтың ең ауыры дүниеден перзентсіз өту болған. Сол себепті олар балаларын санамаған, бөтен біреу сұрай қалса, ешқашан нақты санын айтпай, «төртеу-бесеу», «бесеу-алтау» деп жанамалап жауап қатқан.

Осы сықылды әрекеттер арқылы бөтен біреу түгілі өздерінің тіл-көз тиюінен сақтаған. Үнемі перзенті үшін жанын, барын беруге дайын тұратын бабаларымыз, баланы дұрыс тәрбиелеуге ерекше мән берген. «Ата көрген – оқ жонар, ана көрген – тон пішер» деген мақал соның бір айғағы. Қыз балалар 5-6 жасынан апаларына қолғабыс тигізіп, тамақ пісіру, кір жуу, өрмек тоқу, киіз басу, үй жығу, үй тігу секілді жұмыстарға араласса, ер балалар жастайынан мал бағуға бейімделген.

Үлкендер жеткіншектердің зерек, өнерлі болып өсуіне де аса назар аударған. Дәстүр бойынша, үйге келген қонақтың қонақасын беріп болған соң, ауылдың жасөспірімдері жиналып “ауылдың алты ауызын” айтып, қонақтан да өзінің өнерін көрсетуін талап ететін болған. Еш өнері жоқ қонақты әтешше шақыртып, сиырша мөңіретіп, келеке етіп күлген.

Осы секілді әдеттердің арқасында әрбір қазақ болашақта мұндай әжуаға ұшырамау үшін өз бетінше ән салып, күй тартуға икемі келмесе, тым құрығанда ертегі, жұмбақ, жаңылтпаш айтуға жасынан дағдыланған.

Қазақтардың арасында түрлі себеппен асыраушысынан айырылып қалған, бас көтеретін азаматы жоқ қарттар мен жетім-жесірлерге, тұрмысы нашар жоқ-жітікке жәрдем ретінде үлес, сыбаға беру салты болған.

Бұған ешкім іштарлық жасамаған. Қайта бұл салт ел ішінде бұлжымас заң ретінде жүріп, ел жақсылары мұны әрдайым ықтияттап, қадағалап отырған. Жұрттың жасаған шаруасына, күнкөріс көзіне сай үлес, сыбағаның өз атаулары болған. Мысалы, малшылар – көгендік, егіншілер – кеусен, балықшылар – өлі сыбаға деген сияқты үлес таратып беруді өздеріне борыш санаған.

Бұлары азаматтық пен жомарттықтың, қамқорлық пен кеңпейілдіктің жарқын көрінісі болып есептелген. Ел арасында үлес, сыбаға беруден бөлек шүлен тарату, шүлен тарқату деген де салт болған. Оны малы көп, дүниесі мол байлар, төрелер мен билер алыс-жақын жердегі адамдарды шақырып, оларға мал, ақша, киім-кешек секілді бұйымдарды үлестіріп беру арқылы жасаған. Бұл дәстүрді әдетте күзге салым, қыстың қамын жасар кезде істеген.

Шүлен тарату садақа, зекет немесе құдайы секілді діни нанымдағы қайырылымдықтарға жатпайды. Бұл кедей-кепшіктердің жағдайын жақсарту үшін қол ұшын беру, адамгершілік парызды өтеу мақсатымен жасалынатын қамқорлық ретінде жүрген.

Қазақтың арасында «Көрші ақысы – тәңір хақысы» деген мәтел сөз кеңінен тараған. Бұл сөздің түбінде терең мағына жатыр.

Себебі,адамның көршісі жақсы болса, онда қатар отырған отбасылардың ниеттері бір жерден шығып, ынтымақтығының арқасында қуанышқа да, бейнетке де, қайғыға да ортақтасып, тірліктері өрге басып, қолдарын тек ұзарта түскен.

Сондықтан, қазақтар көшіп келіп, жаңадан қонып жатқан үйге ерулік атты кәдесін жасауға әрдайым дайын тұрған. Ондайда олар күнделікті тірліктерін доғарып тастап, қолдан келер жәрдемін аямаған. Ерулік кәдесі бір жағынан қазан-ошағы, ыдыс-аяғы әлі буулы, алыс жолдан шаршап келген, орналасу, үй тігу қамымен жүрген отбасына ас-тағам апарып, жұмысына қол ұшын беріп жәрдемдесу болса, келесі мәні – жаңа келушілердің көрші-қолаңмен танысып, еркін араласып, жаңа жерге тезірек үйренісіп, бейімделіп кетулерінің қамын жасау болған.

Біраз бірге тұрған көршілер көшіп кетпек болса, онда қоңсылары айрылысар көже жасап, олардың алдына сыбағалы табақ тартып, бір-біріне ризашылығын білдіріп, «Ұрыспай айрылған – ұялмай қосылар» деп, болашақта аман-сау көрісуге тілектерін білдірген.